Δεύτερη στάση μας στην Κρήτη, στο Ρέθυμνο. Στην οδό Σταυριανού Μπίρη 6, λίγα μέτρα από τη χειμωνιάτικη θυμωμένη θάλασσα, αντικρίσαμε τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. Από το 2017 η Βιβλιοθήκη στεγάζεται στο νέο αυτό σύγχρονο και άνετο κτίριο.

Στη βιβλιοθήκη μας οδήγησε το παλαιότερο τεκμήριό της, μια ακόμα έκδοση των Κωμωδιών του Αριστοφάνη το 1498 στη Βενετία. Ανοίγοντας το ωραία βιβλιοδετημένο αντίτυπο, διαπιστώσαμε πως ξεκινάει από το φύλλο δii, που σημαίνει ότι τα εισαγωγικά στοιχεία της έκδοσης και οι πρώτες σελίδες της κωμωδίας  Πλούτος λείπουν, κατά τα άλλα όμως η έκδοση είναι πλήρης. Σημαντικός αριθμός παλαιών χειρόγραφων σημειώσεων από διάφορα χέρια οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το βιβλίο χρησιμοποιήθηκε για εκμάθηση της γλώσσας.

Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως έχουν οι πολλές κτητορικές πληροφορίες που ανακαλύπτουμε και μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε με αρκετή ακρίβεια την πορεία του βιβλίου αυτού από τα μέσα του 19ου αιώνα έως σήμερα. Το γεγονός αυτό, σπουδαίο από μόνο του, γίνεται ακόμα πιο συναρπαστικό επειδή η ιστορία του βιβλίου ακολουθεί στενά την ίδια την ιστορία της Βιβλιοθήκης.

Παλαιότερος ιδιοκτήτης που μπορούμε να εντοπίσουμε είναι ο Ιωάννης Λαζαρόπουλος, μετέπειτα Επίσκοπος Ρεθύμνης Ιωαννίκιος. Όπως μας πληροφορεί ο Γερμανός περιηγητής Franz W. Sieber, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί το 1817, ο Ιωαννίκιος “είχε μια βιβλιοθήκη από μερικές εκατοντάδες των πιο εκλεκτών έργων”. Για τον Ιωαννίκιο και τη ζωή του μας ενημερώνει ο Στέργιος Μανουράς, με ιδιαίτερη αναφορά στα βιβλία του που κατέληξαν στο Ρέθυμνο. Ο Γιάννης Παπιομύτογλου, διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Ρεθύμνου από τη δεκαετία του 1970 έως το 2010, εντόπισε και κατέγραψε 14 βιβλία από τη βιβλιοθήκη Ιωαννίκιου στη συλλογή της Βιβλιοθήκης (βλ. εδώ τον κατάλογο, με τις σχετικές αναφορές στους προηγούμενους μελετητές). Τα περισσότερα από αυτά φέρουν χειρόγραφη σημείωση ότι δωρήθηκαν από τον Ιωαννίκιο στην εκκλησία του Ρεθύμνου. Το μοναδικό αρχέτυπο ωστόσο, ο Αριστοφάνης που μελετάμε, φέρει διαφορετική σημείωση: 

Με έντονο μελάνι στο verso του πρώτου λευκού φύλλου:

«Κων/πολις τῇ 18 Σεπτεμ­βρίου 1888 –Τῷ ἐν Ρεθύμνῃ Φιλεκπαιδευτικῷ Συλλόγῳ – Μ.Κ. Βολανάκης»

και πολύ αχνά (πιθανώς μετά από προσπάθεια να σβηστεί)

«Μοί ἐδωρήθη παρά τοῦ Σεβασμιωτάτου Ἁγίου Ἰωαννίνων Κυρίου Κυρίου Ἰωαννικίου τοῦ πρός Μητρός θείου μου. Μ. Κ. Μπολανάκης».

*Constantinople, September 18, 1888 – To the Educational Society in Rethymnon, – M. K. Volanakis.

**Gifted to me by the Most Reverend Bishop of Ioannina Ioannikios, my maternal uncle. M. K. Mpolanakis.

Εμφανίζεται έτσι στην ιστορία του βιβλίου ένας ακόμα κτήτορας, που έχει αναγνωριστεί ως ο Μίνως Κωνσταντίνου Μπολανάκης(+1893). Δεν ξέρουμε πότε το βιβλίο πέρασε στα χέρια του Μπολανάκη, σύμφωνα με το σημείωμα όμως δωρήθηκε το 1888 στον νεοσύστατο Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης. Ο Σύλλογος “ιδρύθηκε το 1887 και διέγραψε μια υπερτριακονταετή τροχιά με σημαντική κοινωφελή δράση, στους τομείς της εκπαίδευσης και του πολιτισμού γενικότερα”, όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα της βιβλιοθήκης. Μεταξύ αυτών, “δημιούργησε και αξιόλογη, για τα μέτρα της εποχής, βιβλιο­θήκη. Περιλάμβανε περί τους 1500 τόμους, το σύνολο των οποίων προερχόταν από δωρεές τόσο του ντόπιου στοιχείου όσο και Ελλήνων των Αθηνών και της διασποράς” (βλ. σχετικά τη μελέτη του Γιάννη Παπιομύτογλου και την ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης).

Όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης, μετά τη διάλυση του Φ. Σ. Ρ., στο τέλος της δεκαετίας του 1910, τα βιβλία παρέμειναν αποθηκευμένα για δεκαετίες. Όσα διασώθηκαν μετά την πολυετή αποθήκευση, αποτέλεσαν τον πυρήνα της βιβλιοθήκης της Πνευματικής Εστίας Ρεθύμνης που ιδρύθηκε το 1945 με βασικό σκοπό, μεταξύ άλλων, την προετοιμασία ίδρυσης δημόσιας βιβλιοθήκης.

Πράγματι, το επόμενο στοιχείο στο βιβλίο μας είναι παλαιά σφραγίδα στην οποία, παρότι δυσανάγνωστη, μπορούμε να διακρίνουμε την ένδειξη “Πνευματική Εστία Ρεθύμνης 1945”. Η βιβλιοθήκη της Εστίας εμπλουτίστηκε με δωρεές ιδιωτών και φορέων, και στεγάστηκε στο κτίριο του παλαιού Παρθεναγωγείου στον περίβολο του ναού της Αγίας Βαρβάρας (όπου και παρέμεινε μέχρι την πρόσφατη μετακόμισή της το 2017).

Από το 1953, η Βιβλιοθήκη γίνεται  Δημόσια , υπό την ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας.

Οι νεότερες  σφραγίδες του βιβλίου μας φέρουν πλέον την ένδειξη “Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης”..

Μία είναι στρογγυλή, με την ένδειξη “Βασίλειον της Ελλάδος” και μία ορθογώνια, όπου σημειώνεται ο αριθμός εισαγωγής του βιβλίου.

Τελευταίο και πιο πρόσφατο στοιχείο της ιστορίας του βιβλίου είναι η συντήρηση και επαναβιβλιοδέτηση που πραγματοποιήθηκε από εξωτερική συνεργάτρια, την κ. Κωνσταντίνου, στο τέλος της δεκαετίας του ’90. Το αντίτυπο, σε καλή κατάσταση μετά και από τη φροντίδα αυτή, είναι ακέφαλο, καθώς στερείται τη σελίδα τίτλου, τον πρόλογο και την αρχή της κωμωδίας Πλούτος (συνολικά 33 φύλλα). Δεδομένου ότι οι κτητορικές σημειώσεις βρίσκονται στο λευκό φύλλο πριν από το κείμενο, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η απώλεια αυτή είναι παλαιότερη.

Η αναζήτησή μας όμως δεν τελειώνει εδώ! Διότι μαζί με το έργο του Αριστοφάνη είναι συσταχωμένο, δηλαδή δεμένο μαζί εκ των υστέρων, ένα σπάραγμα, ένα ακέφαλο και κολοβό απόσπασμα άγνωστης, μέχρι στιγμής, έκδοσης. Το απόσπασμα, συνολικά 12 φύλλα, περιέχει το μεγαλύτερο μέρος του έργου Περί ομοίων και διαφόρων λέξεων που αποδίδεται στον Αμμώνιο τον Γραμματικό. Παρότι στο πρώτο φύλλο βρίσκεται η αρχή του έργου, η έντυπη αρίθμηση των φύλλων, που ξεκινάει από το 193, όπως και το collation (οι ενδείξεις φυλλαρίθμησης στην κάτω δεξιά γωνία) μας βεβαιώνουν ότι πρόκειται για απόσπασμα πολύ μεγαλύτερης έκδοσης. Τα τυπογραφικά στοιχεία οδηγούν κατά πάσα πιθανότητα στο τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου, καθώς το απόσπασμα παρουσιάζει εντυπωσιακές ομοιότητες με την αρχέτυπη έκδοση του Johannes Crastonus Lexicon Graeco-latinum (Aldus Manutius, Romanus, Dec. 1497), η οποία περιλαμβάνει και άλλα συντομότερα γλωσσικά έργα, όπως του Αμμώνιου. Δεν έχουμε ωστόσο ταύτιση και η έρευνά μας συνεχίζεται!

Ξεδιπλώσαμε τη συναρπαστική παράλληλη ιστορία του αρχετύπου και της Βιβλιοθήκης στον όμορφο χώρο του νέου κτιρίου, με τη βοήθεια και υποδειγματική φιλοξενία της Αναπληρώτριας Προϊσταμένης της Βιβλιοθήκης, Μαριάννας Ρουκουνάκη, την οποία ευχαριστούμε θερμά. Παρότι δεν βρίσκεται πια στην καρδιά της περίφημης Παλιάς Πόλης, η Βιβλιοθήκη παραμένει από τη νέα θέση της στην καρδιά της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης, όπως μαρτυρούν μεταξύ άλλων το εντυπωσιακό και πολύχρωμο παιδικό τμήμα, καμάρι της Βιβλιοθήκης και κέντρο εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και το γεγονός ότι η Βιβλιοθήκη αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς για το  Κυνήγι Θησαυρού, έναν αξιοζήλευτα μακροχρόνιο και δημιουργικό θεσμό που πραγματοποιείται κάθε χρόνο πριν το Καρναβάλι του Ρεθύμνου. Στο υπόγειο της Βιβλιοθήκης ετοιμάζεται Μουσείο με πληροφορίες, αντικείμενα, φωτογραφίες και βίντεο σχετικά με την αγαπημένη αυτή ρεθυμνιώτικη παράδοση.