H Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης είναι από τις μεγαλύτερες και πιο οργανωμένες ιστορικές βιβλιοθήκες της Ελλάδας. Ξεχωρίζει για τον μεγάλο αριθμό παλαιών βιβλίων που διαθέτει, μεταξύ των οποίων και πέντε αρχέτυπες εκδόσεις. Διόλου παράξενο που ο πρώτος σταθμός μας στο ταξίδι αναζήτησης και καταγραφής αρχετύπων ανά την Ελλάδα ήταν στην Κοζάνη και την Κοβεντάρειο.

Η Βιβλιοθήκη υπάρχει από τον 17ο αιώνα σε διάφορες μορφές και με διάφορες ονομασίες, χωρίς να διακόψει ποτέ τη λειτουργία της. Έτσι, διαθέτει μεγάλο αριθμό χειρογράφων και παλαιών βιβλίων, σημαντικό αρχειακό υλικό για την ιστορία της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής της, αρχαιολογική συλλογή, συλλογή χαρτών (που περιλαμβάνει τη Χάρτα του Ρήγα) καθώς και τη συλλογή Ψαριανού. Το πλούσιο αυτό υλικό έχει συγκεντρωθεί κατά τη διάρκεια της ιστορίας της κυρίως από δωρεές των κατοίκων της πόλης και της περιοχής της και σώθηκε μέχρι τις μέρες μας με μεγάλη συλλογική προσπάθεια.

Ανάμεσα σε αυτούς που τη φρόντισαν, ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στον Νικόλαο Δελιαλή, τον πρώτο “έφορο και βιβλιοφύλακα” από το 1923, όταν η βιβλιοθήκη παραχωρήθηκε στον Δήμο. Το όνομα Κοβεντάρειος η Βιβλιοθήκη το οφείλει στους αδελφούς Κωνσταντίνο και Δημήτριο Κοβεντάρου, ομογενείς από τις ΗΠΑ, που χορήγησαν την επέκταση του Δημαρχείου για τη μεταστέγαση της Βιβλιοθήκης το 1963.

Από το 2017 η Βιβλιοθήκη στεγάζεται σε ένα σύγχρονο κτιριακό συγκρότημα 7.000 τ.μ. στο κέντρο της πόλης. Εκτός από το πολύ ενδιαφέρον παλαιό υλικό, διαθέτει επίσης πλούσια σύγχρονη συλλογή εντύπων που εξυπηρετεί τις ανάγκες του κοινού της πόλης. Σημείο αναφοράς για την πνευματική και κοινωνική ζωή της πόλης, και με δυναμική παρουσία πλέον και στο διαδίκτυο, η Βιβλιοθήκη φιλοξενεί καθημερινά επισκέπτες όλων των ηλικιών και ενδιαφερόντων, όπως διαπιστώσαμε κατά την καλοκαιρινή επίσκεψή μας.

Τα αρχέτυπα της Κοβενταρείου

Το προσωπικό της βιβλιοθήκης, με επικεφαλής τη Διευθύντρια Ιωάννα Στεργιοπούλου και την Αν. Προϊσταμένη Αρχείων – Μουσείων και Πινακοθηκών Ελένη Μαργαρίτη μας υποδέχθηκε πολύ θερμά. Είχαμε επίσης την ευκαιρία να ξεναγηθούμε στις ειδικές συλλογές και το προσωπικό μας διευκόλυνε με κάθε δυνατό τρόπο στην έρευνά μας. Τους ευχαριστούμε όλους θερμά και από εδώ!

Η Κοβεντάρειος διαθέτει μια από τις μεγαλύτερες ελληνικές συλλογές αρχετύπων εκτός Αθηνών, συνολικά έξι τόμους από πέντε διαφορετικές εκδόσεις. Κάθε ένα από αυτά τα βιβλία έχει τις ιδιαιτερότητές του, σημάδια-μαρτυρίες των προηγούμενων κατόχων του και της ιστορίας του. Έχοντας περάσει από αρκετά χέρια ιδιωτών, φέρουν πολλά και ποικίλα στοιχεία προέλευσης. Ακόμα, επειδή ακριβώς βρίσκονται στη βιβλιοθήκη για αιώνες, έχουν διατηρήσει αρκετά παλαιές βιβλιοδεσίες και βέβαια φέρουν  σφραγίδες και κτητορικές ετικέτες διαφόρων περιόδων της βιβλιοθήκης.

Τα βιβλία, και επιλεκτικά οι πιο ενδιαφέρουσες υλικές μαρτυρίες που εντοπίσαμε, είναι τα εξής:

• Johannes Matthaeus Ferrarius, de Gradibus, Expositiones super tractatum de urinis et fen XXII tertii Canonis Avicennae. Μιλάνο: Jacobus de Sancto Nazario, de Ripa, 1494.
• Αριστοτέλης, Άπαντα, 5 τόμοι. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1495-98.
• Αριστοφάνης, Κωμωδίαι εννέα. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1498.
• Λεξικόν Σουΐδα, 2 τόμοι. Μιλάνο: Johannes Bissolus & Benedictus Mangius, για τον Δημήτριο Χαλκοκονδύλη, 1499.
• Επιστολαί διαφόρων φιλοσόφων, ρητόρων, σοφιστών. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1499.

Johannes Matthaeus Ferrarius, de Gradibus, Expositiones super tractatum de urinis et fen XXII tertii Canonis Avicennae. Μιλάνο: Jacobus de Sancto Nazario, de Ripa, 1494.

Η ιατρική έκδοση Ferrari Expositiones super tractatum de urinis et fen XXII tertii Canonis Avicennaeμοναδική στην Ελλάδα, τυπωμένη στο Μιλάνο το 1494 από τον Jacobus de Sancto Nazario, de Ripa. Η Κοβεντάρειος διαθέτει το πρώτο μέρος μόνο (De urinis), δεμένο μαζί με ένα ακόμα ιατρικό έργο του 1551, με δερμάτινη βιβλιοδεσία του 18ου αιώνα.

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο προέλευσης του συγκεκριμένου αντιτύπου είναι η κτητορική σημείωση  του Γεωργίου Μεγδάνη, ιατρού του 19ου αιώνα, γιου του γνωστότερου, ίσως, ιατροφιλοσόφου της Κοζάνης, του Χαρίσιου Μεγδάνη, με την οικογένεια του οποίου συνδέεται ένα ακόμα αρχέτυπο, όπως θα δούμε.

Αριστοτέλης,  Άπαντα , 5 τόμοι. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1495-98.

Η περίφημη έκδοση των Απάντων του Αριστοτέλη που τυπώθηκε στη Βενετία από τον Άλδο Μανούτιο. Η Κοβεντάρειος Βιβλιοθήκη διαθέτει δύο τόμους, τον 3ο (Ιανουάριος του 1497) και τον 4ο (Ιούνιος του 1497), οι οποίοι, όπως αποδεικνύουν οι υλικές μαρτυρίες τους, έφτασαν στη βιβλιοθήκη ακολουθώντας εντελώς διαφορετική διαδρομή ο καθένας.

Ο 3ος τόμος φέρει, αποκλειστικά στο Περί Ψυχής σύγγραμμα, ορισμένες από τις πιο ενδιαφέρουσες και λεπτομερείς χειρόγραφες μικρογραφίες που έχουμε συναντήσει. Πιθανότατα ανάγονται στον 16ο ή τις αρχές του 17ου αιώνα. Σε άλλα σημεία του βιβλίου εντοπίζονται χειρόγραφες σημειώσεις και επισημάνσεις με σκούρο μελάνι, από μεταγενέστερο χέρι.

Το βιβλίο φέρει επίσης, κάτω από τον κολοφώνα, χειρόγραφο έμμετρο αφορισμό για όποιον θα τολμούσε να το κλέψει. Παρότι έχει γίνει προσπάθεια να σβηστεί με μελάνι, η σημείωση μαρτυρά ότι τον 17ο αιώνα το βιβλίο βρισκόταν στη Μονή της Χάλκης στην Κωνσταντινούπολη. Είναι προφανές ότι η απειλή δεν ωφέλησε ιδιαίτερα! Επίσης, στο φύλλο aaαα1r διαβάζουμε την κτητορική επιγραφή “Εκ των του Φιλίππου Αδαμαντίδου”. Το ίδιο χέρι φαίνεται ότι έχει συμπληρώσει τον τίτλο και τη φυλλαρίθμηση στη σελίδα των περιεχομένων. Ο Αδαμαντίδης υπήρξε γραμματέας της Επισκοπής Κοζάνης, από το 1849 μέχρι τον θάνατό του το 1856. Χειρόγραφά του φυλάσσονται σήμερα στη Βιβλιοθήκη.

Από τον 4ο τόμο η Βιβλιοθήκη διαθέτει μόνο το τμήμα που περιλαμβάνει τα Μετά τα φυσικά του Αριστοτέλη (φύλλα AAAααα–OOOξξξ8 PPPοοο10). Δύο επώνυμοι ιδιοκτήτες έχουν αφήσει το σημάδι τους και εδώ. Στο κτητορικό σημείωμα της πρώτης σελίδας διαβάζουμε: “Εκ των του ταπεινού επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Θεοφίλου του Βερροιαίου”, ενώ στη βάση του φύλλου ΑΑΑααα1r διαβάζουμε: “Εκ των του Χαρισίου Δημητρίου του εκ Κοζάνης […]”. Ο Χαρίσιος Δημητρίου δεν είναι άλλος από τον ιερέα και ιατροφιλόσοφο Χαρίσιο Μεγδάνη (1768-1823), πατέρα του Γεωργίου Μεγδάνη που είδαμε παραπάνω, χειρόγραφα του οποίου σώζονται επίσης στην Κοβεντάρειο, μερικά μάλιστα από αυτά παραμένουν ανέκδοτα.

Αριστοφάνης, Κωμωδίαι εννέα. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1498.

Η πρώτη έκδοση των Κωμωδιών του Αριστοφάνη από τον Άλδο Μανούτιο, σε επιμέλεια του Μάρκου Μουσούρου, που τυπώθηκε στη Βενετία το 1498. Το αντίτυπο φέρει εκτενείς παλαιές χειρόγραφες σημειώσεις στα ελληνικά, από διαφορετικά χέρια. Σημείωμα στο τέλος της έκδοσης φέρει όνομα (τρεις φορές) και χρονολογία: “Έτος 1689 Αυγούστου 26 […] Εμμανουήλ Σταμούλη”. Με ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, εντοπίζουμε στο εσώφυλλο του μπροστινού μέρους εκτενείς σημειώσεις σχετικά με την τύχη του βιβλίου, αλλά και άλλων περιουσιακών στοιχείων (αγροτικών προϊόντων) μετά τον θάνατο του Σταμούλη το 1739.

Λεξικόν Σουΐδα, 2 τόμοι. Μιλάνο: Johannes Bissolus & Benedictus Mangius, για τον Δημήτριο Χαλκοκονδύλη, 1499.

Το Λεξικό του Σουίδα, σε επιμέλεια Δημητρίου Χαλκοκονδύλη, τυπωμένο στο Μιλάνο το 1499 από τους Johannes Bissolus και Benedictus Mangius, για τον Χαλκοκονδύλη. Οι παλαιότερες ενδείξεις που διασώζονται στο βιβλίο αυτό, οι  ερυθρογραφίες και η  βιβλιοδεσία , ανάγονται στον 16ο αιώνα.

Το βιβλίο φέρει επίσης χειρόγραφες σημειώσεις, κυρίως προσθήκες και ερμηνείες λέξεων, από τρία τουλάχιστον χέρια, από τον 16ο έως τα μέσα του 18ου αιώνα. Στο φύλλο aiiir διαβάζουμε την επιγραφή “Κτήμα του Προδρόμου της σκίτεως Βερροίας [sic]”. Σύμφωνα με τον κατάλογο του Δελιαλή (τ. 1, νο. 127), το βιβλίο δωρήθηκε στη Βιβλιοθήκη από τον επίσκοπο Θεόφιλο.

Επιστολαί διαφόρων φιλοσόφων, ρητόρων, σοφιστών. Βενετία: Aldus Manutius, Romanus, 1499.

Η συλλογή Επιστολαί διαφόρων φιλοσόφων και ρητόρων, τυπωμένη από τον Άλδο Μανούτιο το 1499, σε επιμέλεια Μάρκου Μουσούρου. Στο βιβλίο εντοπίζουμε τουλάχιστον τρία διαφορετικά χέρια που άφησαν παρασελίδιες σημειώσεις , ορισμένες μάλιστα αρκετά παλαιές. Εντυπωσιακή είναι η έκτασή τους σε ορισμένα σημεία, αφού έχουν αξιοποιήσει και τον τελευταίο ελεύθερο χώρο γύρω από το τυπωμένο κείμενο!