Δεύτερη οργανωμένη επίσκεψη για την καταγραφή αρχετύπων στις βιβλιοθήκες της περιφέρειας, αυτή τη φορά στην Κρήτη. Ιδιαίτερη περίπτωση η Κρήτη, καθώς μέχρι πρότινος δεν γνωρίζαμε την ύπαρξη αρχετύπων στις βιβλιοθήκες της, εκτός από το ψηφιοποιημένο στην Ανέμη αντίτυπο της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης.

Από τη μια μεριά, η έλλειψη τόσο πρώιμων έντυπων βιβλίων φαίνεται λογική, αν αναλογιστεί κανείς την ιστορία του νησιού, τις αλλεπάλληλες πολιορκίες, μάχες και καταστροφές, με αποκορύφωμα την Κρητική Επανάσταση στα μέσα του 19ου αιώνα, η οποία έμεινε χαραγμένη στη συλλογική μνήμη συμβολικά με την ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου το 1866. Από την άλλη, η Κρήτη κατείχε πάντα ιδιαίτερη θέση μεταξύ των αποικιών της Βενετίας, ενώ Κρητικοί λόγιοι και τυπογράφοι πρωτοστάτησαν τα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας και άφησαν το δικό τους ξεχωριστό σημάδι στην εξέλιξή της.

Ο ενθουσιασμός μας, λοιπόν, ήταν μεγάλος, όταν ο συνάδελφος Κώστας Παπαδάκης, υπεύθυνος των κλειστών συλλογών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, μας ενημέρωσε και για άλλα αρχέτυπα σε βιβλιοθήκες του νησιού. Ας ξεκινήσουμε επομένως με ένα μεγάλο ευχαριστώ για τη συμβολή του στην έρευνα αυτή.

Η Βικελαία Βιβλιοθήκη είναι σίγουρα από τα στολίδια της πόλης του Ηρακλείου και αυτό γίνεται αμέσως σαφές στον επισκέπτη. Οι Ηρακλειώτες την αγαπούν και τη χρησιμοποιούν, ενώ το κτίριό της -ανακαινισμένο πρόσφατα, την τελευταία δεκαετία- δεσπόζει σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης, απέναντι ακριβώς από την Κρήνη Μοροζίνι, τα περίφημα “λιοντάρια”. Ο διευθυντής και οι συνάδελφοι της βιβλιοθήκης με ιδιαίτερη προθυμία και φιλική διάθεση ετοίμασαν για εμάς έναν φιλόξενο και ευχάριστο χώρο για να μελετήσουμε το αρχέτυπο της συλλογής τους και έτσι πιάσαμε γρήγορα δουλειά! 

Το αρχέτυπο της Βικελαίας

Αριστοφάνης, Κωμωδίαι εννέα. Βενετία: Aldus Manutius Romanus, 1498.

Η Βικελαία βιβλιοθήκη διαθέτει ένα πλήρες αντίτυπο της έκδοσης του Αριστοφάνη του Άλδου Μανούτιου (Βενετία 1498). Η άφιξη του βιβλίου αυτού στη Βικελαία συμπίπτει με τα πρώτα βήματα της βιβλιοθήκης το 1908, καθώς αυτό ανήκει στη Συλλογή Δημητρίου Βικέλα, από τις σημαντικότερες  επώνυμες συλλογές της Βικελαίας μαζί με αυτή του Γιώργου και της Μαρώς Σεφέρη, της Έλλης Αλεξίου και άλλες.

Το βιβλίο εισαγωγής της Συλλογής Βικέλα

Το βιβλίο δεν φέρει πάνω του τη σφραγίδα του Βικέλα, όπως άλλα της συλλογής, αλλά είναι σημειωμένο στο βιβλίο εισαγωγής της συλλογής Βικέλα, με αριθμό 2618, που βρισκόταν στο κιβώτιο αρ. 1. Ο αριθμός του κιβωτίου αναγράφεται και πάνω στην περγαμηνή βιβλιοδεσία, όπως φαίνεται καθαρά στις φωτογραφίες του συντηρητή πριν τη συντήρηση.

Το αντίτυπο του Αριστοφάνη έχει συντηρηθεί πλήρως από τον συντηρητή της Βικελαίας Βιβλιοθήκης. Έχει λυθεί από τη βιβλιοδεσία του, εύκαμπτη περγαμηνή του 18ου αιώνα με χειρόγραφο στη ράχη τον τίτλο του έργου και ένα διακοσμητικό στολίδι, η οποία βρίσκεται φυλαγμένη με φροντίδα στο εργαστήρι συντήρησης της βιβλιοθήκης. Το υπόλοιπο σώμα δεν έχει ξαναραφτεί, είναι χωρισμένο σε τεύχη, κάτι που ομολογουμένως έκανε τη δουλειά μας ευκολότερη, ιδιαίτερα στη διαδικασία της φυλλομέτρησης.

Εκτός από το ότι το βιβλίο πέρασε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα από τα χέρια του Δημητρίου Βικέλα ως ο παλαιότερος τίτλος της συλλογής του, δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για άλλους παλαιότερους ιδιοκτήτες ή αναγνώστες του. Όμως αυτοί κάνουν αισθητή την παρουσία τους στις σελίδες του βιβλίου, ακόμα και αν δεν μας μαρτυρούν την ταυτότητά τους. Φυλλομετρώντας το, λοιπόν, εντοπίσαμε τουλάχιστον δύο ακόμα διαφορετικούς αναγνώστες προηγούμενων αιώνων, εκτός από τον ίδιο τον Βικέλα και τον σύγχρονο συντηρητή.

Τις δύο πρώτες κωμωδίες, τον Πλούτο και τις  Νεφέλες, φαίνεται ότι διάβασε σχολαστικά ο ανώνυμος αναγνώστης του 17ου αιώνα, ίσως σπουδαστής ελληνικών, προσθέτοντας με ανοιχτό καφέ μελάνι στα περιθώρια του κειμένου τις σημειώσεις του. Γράφει στα ελληνικά και στα λατινικά, είτε αντιγράφοντας λέξεις από τον σχολιασμό του κειμένου, είτε μεταφράζοντας λέξεις από τα σχόλια ή το κείμενο.

Κάπου ανάμεσα στον πρώτο και τον δεύτερο αναγνώστη του βιβλίου, ο τόμος δέθηκε με την περγαμηνή του βιβλιοδεσία και το χαρτί ξακρίστηκε, κόβοντας κάποιες από τις πρώιμες σημειώσεις. Το δεύτερο χέρι που βρίσκουμε στις σελίδες του βιβλίου, του 19ου αιώνα περίπου, ανήκει σε κάποιον με φανερή ευχέρεια στα ελληνικά. 

Όπως είναι φυσικό, η πρώτη σκέψη που μας πέρασε από το μυαλό ήταν μήπως το χέρι αυτό ανήκε στον πρώτο επώνυμο κτήτορα του βιβλίου, τον Δημήτριο Βικέλα. Με τη βοήθεια των συναδέλφων, εντοπίσαμε στη συλλογή του διάφορους τόμους με χειρόγραφες σημειώσεις του. Δυστυχώς ο γραφικός χαρακτήρας του Βικέλα με μια πρώτη ματιά δεν μοιάζει να ταυτίζεται με αυτόν στον Αριστοφάνη και ο δεύτερος αναγνώστης θα παραμείνει προς το παρόν και αυτός ανώνυμος.

Θερμές ευχαριστίες για τη φιλοξενία, τη βοήθεια και τις πληροφορίες οφείλονται στον προϊστάμενο της βιβλιοθήκης Δημήτρη Σάββα και τις συναδέλφους Βενετία Τουβλελίου και Στεφανία Τερζάκη, καθώς και στον συντηρητή Φίλιππο Λαμπράκη.